Η σύγχρονη Παιδαγωγική πέρασε από χίλια μύρια κύματα μέχρις ότου εδραιωθεί ως «έγκριτος» τομέας του επιστητού που μπορεί να θεμελιώνει τη γνώση του και να δομεί το επιστημονικό του στερέωμα με αντικειμενικά και ισχυρά κριτήρια.
Για πολλές δεκαετίες η Παιδαγωγική αμφισβητείτο από το θετικισμό και από τις πειραματικές επιστήμες ότι δεν έχει τη δυνατότητα να συγκροτεί θεωρίες και να εξάγει ασφαλή συμπεράσματα στο πεδίο της μελέτης της.
Σήμερα ωστόσο αυτή η αμφισβήτηση όχι μόνο έχει αρθεί, αλλά μπορούμε να ισχυριστούμε βάσιμα ότι η Παιδαγωγική αποτελεί έναν πολύ γοργά αναπτυσσόμενο τομέα της επιστήμης, αφού η εκπαιδευτική λειτουργία των σύγχρονων χωρών επιζητεί όλο και πιο έντονα τα πορίσματά της, ενώ επιπρόσθετα η Ψυχολογία κομίζει διαρκώς νέα ευρήματα γύρω από την ανάπτυξη των παιδιών και των εφήβων και προσφέρει συνέχεια παρθένα εδάφη ως προς την πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου.
Στην Παιδαγωγική λοιπόν συναντιούνται δύο μεγάλα πεδία των σύγχρονων πολιτειών. Ο μεγάλος Αμερικάνος παιδαγωγός Τζων Ντιούι ήταν απόλυτα προφητικός. «Πιστεύω ότι οι δύο όψεις – ψυχολογική και κοινωνική – συνδέονται αρμονικά και ότι η αγωγή δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε συμβιβασμός των δύο, ούτε ανώφελη προσθήκη της μιας στην άλλη».
Το γεγονός δε ότι σήμερα η όποια επιστήμη είναι υποχρεωμένη όχι απλά και μόνο να τεκμηριώνει τις θεωρήσεις της αλλά και να «δίνει τη δυνατότητα» να μπορούν να αμφισβητηθούν αυτές, να μην εδραιώνεται δηλαδή σε δόγματα και σε απόλυτες βεβαιότητες, είναι συστατικό στοιχείο της Παιδαγωγικής. Γιατί η πολυσυνθετότητα του πεδίου της αγωγής είναι τέτοια που δεν αφήνει κανένα περιθώριο για τελικές / οριστικές αλήθειες και για έσχατους δογματισμούς. «Αντιλαμβανόμαστε την παιδαγωγική επιστήμη ως εμπειρική κοινωνική επιστήμη που στοχεύει στην παραγωγή έγκυρης γνώσης γύρω από την παιδαγωγική και ειδικότερα την εκπαιδευτική πραγματικότητα, με τη βοήθεια παιδαγωγικής θεωρίας και μεθοδολογίας της παιδαγωγικής έρευνας. Αυτό σημαίνει ότι οι προτάσεις που συναποτελούν την παιδαγωγική γνώση είναι ανοιχτές σε επιστημονική κριτική και δεν μπορούν να διεκδικήσουν, πολύ περισσότερο να εξασφαλίσουν, ‘ανοσία’ απέναντί της, με την έννοια ότι είναι τελεσίδικες εκφράσεις της επιστημονικής αλήθειας γύρω από την περιοχή της παιδαγωγικής πραγματικότητας στην οποία αναφέρονται» (Α. Γκότοβος).
Και ενώ στο επιστημονικό πεδίο αναφοράς της έχουμε δυναμική ανάπτυξή της στην έρευνα, στο πεδίο της άσκησης και της εφαρμογής της η Παιδαγωγική συναντάει δυσκολίες που προέρχονται από το κοινωνικό πεδίο. Συγκεκριμένα, είναι η κοινωνία που δεν θέλει να διαπαιδαγωγήσει τη νέα γενιά. Και αυτό γιατί ζούμε σε μια θεμελιώδη αντίφαση ανάμεσα στο αξιακό σύστημα της εκπαίδευσης και σε εκείνο της αγοράς, το οποίο και κατισχύει στη σύγχρονη ιστορία μας. Οι γονείς βιώνουν μια αντινομία και μια σκληρή δοκιμασία. Αν διαπαιδαγωγούν τα παιδιά τους με βάση τα εκπαιδευτικά προτάγματα – της αρετής, της αλληλεγγύης, του αγαθού, του κοινού καλού, του δημόσιου συμφέροντος, της συνεργασίας κλπ -, τα παιδιά τους θα είναι εκτός πραγματικότητας. Αν τα «αντιδιαπαιδαγωγούν» με βάση τα προτάγματα της αγοράς – ανταγωνισμός, ιδιώτευση, καταναλωτισμός, πλουτισμός, μονομερές προσωπικό συμφέρον κλπ -, τότε ξέρουν ότι η κοινωνία δεν έχει προοπτική.
Τελικά ο μετέωρος διαπαιδαγωγικός ρόλος των γονέων εκφράζεται με τη σιωπή, με την πλήρη αποχή από το πολύ σοβαρό και αξιόλογο έργο της αγωγής ή με μισόλογα ως προς το «δέον γενέσθαι». Αυτή η κοινωνική εκκρεμότητα επιδρά επιπλέον με πολύ αρνητικό τρόπο στην Παιδαγωγική, αφού αυτή δεν τροφοδοτείται ενεργά από την εμπειρία και από τη ζωντανή πραγματικότητα. Οι επιπτώσεις αυτού του προβλήματος είναι ήδη σημαντικότατες ως προς τη διαμόρφωση μιας στέρεας εκπαιδευτικής θεωρίας και πολύ περισσότερο μιας μακρόπνοης εκπαιδευτικής πολιτικής. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι όλες οι απόπειρες για ουσιαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση σκοντάφτουν στο παιδαγωγικό έλλειμμα του σχολείου.
Υπάρχουν τελικά προβλήματα που εμποδίζουν την ανάπτυξη της παιδαγωγικής, που προέρχονται από εκείνο το πεδίο που είναι και το πιο καθοριστικό, το πεδίο της κοινωνίας. Η Παιδαγωγική όμως κουβαλάει μια νέα δυναμική που οφείλεται στην πολυπλοκότητα του επισκοπούμενου πεδίου της, γιατί «η κοινωνιοπαιδαγωγική αποδείχνει την ποικιλομορφία των περιπτώσεων – η συνεχής εξέλιξη των ομάδων, ο ειδικευμένος χαρακτήρας της δυναμικής τους, η γενετική ψυχολογία, η διαφορική ψυχολογία, δημιουργούν τις διαφορές ανάμεσα στις κατηγορίες των ατόμων, διαφορές που οδηγούν τελικά στη μοναδικότητα των προσώπων» (Vial J). Και αυτός ο πλούτος της παραμένει εκτός του πεδίο της πράξης.
Αλλά το όλο πρόβλημα είναι γενικότερα ζήτημα πολιτισμού. Όταν μια κοινωνία δεν μπορεί να διαπαιδαγωγηθεί, σημαίνει ότι δεν σέβεται τον εαυτό της, ότι δεν πιστεύει στο μέλλον που δημιουργεί. Απ’ αυτή τη μεγάλη αντίφαση δοκιμάζονται τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα, μια δοκιμασία που φαίνεται ανάγλυφα από τη διιστορική αποτυχία των εκπαιδευτικών πολιτικών.