Τι πρέπει να κάνω, για να είμαι ευτυχισμένος; Το ερώτημα αυτό, το βασικό ερώτημα της διδασκαλίας του Σωκράτη, σηματοδοτεί την αφετηρία της φιλοσοφικής έρευνας για τον άνθρωπο. Πριν τεθεί το ερώτημα αυτό από τον Σωκράτη, το ενδιαφέρον των φιλοσόφων ήταν στραμμένο στον προσδιορισμό της αρχής και της υφής του κόσμου.
Και πριν, βέβαια, οι φιλόσοφοι καταγίνουν στο ζήτημα της δημιουργίας του κόσμου, οι άνθρωποι είχαν την απορία να μάθουν πώς φτιάχτηκε το σύμπαν και ποια πραγματικά είναι η κατάστασή του. Μόνο που τότε οι άνθρωποι προσπάθησαν να βρουν απάντηση στην απορία τους αυτή καταφεύγοντας στην πίστη ή τη φαντασία, τα μέσα που μεταχειρίζονται η θρησκεία και η μυθολογία, ενώ οι φιλόσοφοι επιχείρησαν να ικανοποιήσουν την περιέργειά τους επικαλούμενοι τη λογική και την εμπειρία.
Για τον Σωκράτη, λοιπόν, ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει την ευτυχία μόνον εφ' όσον κάνει το σωστό, που μπορεί να το επιτύχει μόνο αν ξέρει ο ίδιος τι είναι σωστό. Γιατί εκείνο που συμβαίνει, κατά τον Σωκράτη, είναι ότι κάνει κανείς το κακό, όχι επειδή το θέλει, αλλά γιατί νομίζει ότι είναι το σωστό. Κανένας δεν κάνει το κακό με τη θέλησή του. Η άγνοια, η έλλειψη γνώσης είναι η αιτία της διάπραξης του κακού.
Η θέση του Σωκράτη ότι το σωστό, εκείνο που οφείλει να πράξει κανείς, εξαρτάται από τη γνώση αποτέλεσε βασική αρχή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Ο ένας μετά τον άλλον οι επίγονοι την ασπάστηκαν. Ετσι, αναφορικά προς την ανδρεία, για παράδειγμα, που είναι καλό να την επιδιώκεις, αν θέλεις να είσαι ευτυχισμένος, ο Πλάτων θεωρούσε ότι δεν μπορείς να την εξασφαλίσεις, αν δεν γνωρίζεις την ιδέα της ανδρείας, αν δεν μάθεις τι πάει να πει γενικά να είναι ανδρείος κανείς.
Το ίδιο και ο Αριστοτέλης, που είπε ότι, για να τη φτάσεις, πρέπει πρώτα να μάθεις τι είναι ανδρεία -ότι, δηλαδή, είναι μεσότητα μεταξύ δειλίας και θρασύτητας. Αλλοι φιλόσοφοι, στην ελληνική αρχαιότητα, εκμεταλλευόμενοι ακόμη πιο πολύ την κληρονομιά του Σωκράτη, εισηγήθηκαν ένα είδος απόλυτου καθαρμού της γνώσης ως προϋπόθεση της τέλεσης του καλού, έτσι, ώστε, αποκτώντας το κανείς, να κερδίσει την ευτυχία. Οι Στωικοί, συγκεκριμένα, υποστήριξαν ότι, για να κάνει κάποιος το σωστό, οφείλει να φτάσει σε τέτοιο σημείο αναλγησίας, που να μη διακατέχεται από κανένα συναίσθημα -ούτε καλό ούτε κακό-, το οποίο, πέφτοντας σαν σκιά πάνω στο μυαλό του, μπορεί να τον εμποδίσει να διακρίνει εκείνο που πρέπει να πράξει και να γίνει, έτσι, ευτυχισμένος. Εν ονόματι της απάθειας αυτής, που εισηγήθηκαν, οι Στωικοί προέτρεπαν τους ακροατές των να αποφεύγουν κάθε σχέση που θα μπορούσε να διεγείρει μέσα τους οποιοδήποτε συναίσθημα -να αποφεύγουν ακόμα και να κάνουν παιδιά, μια και ο δεσμός μαζί τους μπορεί να τους εμποδίζει να δουν καθαρά το σωστό, ώστε, γνωρίζοντάς το, να το επιδιώξουν.
Η σχέση του καλού προς τη γνώση, που εγκαινίασε ο Σωκράτης, διαπερνά την αρχαία ελληνική διανόηση στο σύνολό της· όχι μόνο τη φιλοσοφία, αλλά και τους άλλους τομείς του πνεύματος, όπως η τραγωδία, πράγμα που μπορεί να το διαπιστώσει κανείς πιο καθαρά από οποιαδήποτε άλλη περίπτωση στην περιπέτεια του Οιδίποδα -όταν, ορισμένως, ο τελευταίος αυτός, από άγνοια, παντρεύεται την ίδια τη μάνα του και την κάνει μητέρα των παιδιών του. Φοβερό, πράγματι, το ανοσιούργημα του Οιδίποδα -τόσο, ώστε η αυτοκτονία γι' αυτόν να μοιάζει να είναι η λύτρωση. Αντ' αυτής ο Οιδίπους αποφασίζει να βγάλει τα μάτια του.
Γιατί, όμως, να καταστρέψει τα μάτια του ο Οιδίπους, και να μην κόψει τη γλώσσα του ή τα αυτιά του; Αυτό είναι το ζήτημα.
Ο αρχαίος φιλόσοφος Αντισθένης είχε πει: αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις -ότι, δηλαδή, την έρευνά μας σε κάθε ζήτημα οφείλομε να την επιχειρούμε ξεκαθαρίζοντας, πρωτίστως, το νόημα των λέξεων που μεταχειριζόμαστε για να το διατυπώσομε. Μήπως, λοιπόν, την απάντηση στο ερώτημα γιατί ο Οιδίπους, θέλοντας να ανακουφιστεί από το ανοσιούργημά του, ξεσπάει στα μάτια του θα μπορούσαμε να την εξασφαλίσομε, αν, ακολουθώντας την προτροπή του Αντισθένη, ψάχναμε να βρούμε τι σχέση έχουν, από την άποψη του νοήματός των, τα μάτια με τη γνώση, την οποία είναι γεγονός ότι, αν διέθετε ο Οιδίποδας, και ήξερε ότι η γυναίκα που παντρεύτηκε ήταν η μάνα του, δεν θα είχε διαπράξει το ανοσιούργημά του;
Από τα αισθητήρια όργανά μας, λοιπόν, εκείνα που διατηρούν προνομιούχο σχέση προς τη γνώση είναι τα μάτια μας. Και τούτο χάρη στη νοηματική σχέση τους προς τη γνώση, καθόσον το ρήμα «ορώ», με το οποίο δηλώνεται η λειτουργία που επιτελούν τα μάτια, και το ρήμα «οίδα», που σημαίνει γνωρίζω, έχουν την ίδια ρίζα -τη ρίζα «ιδ».
Ετσι, όταν ο Οιδίπους ανακαλύπτει το σφάλμα που διέπραξε εξαιτίας της άγνοιάς του, είναι εύλογο να θέλει να εκδικηθεί εκείνα από τα κομμάτια της ύπαρξής του, τα μάτια του, που, όντας πιο κοντά από όλα τα άλλα στη γνώση, είχαν την ευθύνη να τον προστατέψουν από το κακό που τον βρήκε. Οπερ κι έπραξε. Εβγαλε τα μάτια του!
Πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail. com